ՆՇՈՒՄՆԵՐ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆԻ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԵԱՆ ՄԱՍԻՆ

ՇՈՒՐՋ կէսդարեայ բանաստեղծական ճանապարհի մասին պիտի դատողութիւններ անել, եթէ անդրադառնալու լինենք Յարութիւն Պէրպէրեանի գրականութեանը. չորս՝ Կորիզ (Պէյրութ, 1979), Ոսպնեակ (Պէյրութ, 1984), Անցման եղանակ (Մոնթրէալ, 1993) եւ Սահմաններ (Երեւան, 2007) քերթողագրքերն ամփոփելու եւ միաժամանակ նոր ու թարմ բանաստեղծական յայտով է ներկայանում վերջին՝ Առաձգական ժողովածուն՝ տպագրուած վերջերս՝ 2021ին, Երեւանում, ինչն էլ մեզ համար առիթ է դարձել դիմելու հեղինակի արուեստին:
     Ո՞րն է Յ. Պէրպէրեանի յայտը հայ նորագոյն բանաստեղծութեան կալուածում. պատասխանն ունի ինքը՝ հեղինակը, երբ աւանդոյթի եւ նորարարութեան սահմանների ճշգրտման առթիւ դեռ 80ականներին յայտարարում է, թէ «բանաստեղծական աւանդութիւն մը օգտակար է իբրեւ ընկալուած ժառանգութիւն, այլապէս վարդապետական հանգանակի կը վերածուի, ինչ որ կաշկանդող դեր մը կրնայ ունենալ միայն»^[1]Յարութիւն Պէրպէրեան, Ոսպնեակ, Պէյրութ, «Վահէ Սէթեան» տպարան, 1984, էջ 5:: Այդպիսի «ընկալուած ժառանգութիւնների» օրինակներ նրա բանաստեղծութիւնը շատ է բերում. յիշենք միայն վարուժանեան «Երեք քոյրեր» քերթուածի հետ միջտեքստային «հեռաւոր» յուշումներ պահած «Երեք շնորհքները եւ միւս բացական»՝ «քոյրերուս»^[2]Տե՛ս Յարութիւն Պէրպէրեան, Առաձգական, Երեւան, «Զանգակ» հրատարակչութիւն, 2021, էջ 136: յղումով բանաստեղծութիւնը:
     «Զուարթ գիտութիւն». այսպէս էին անուանում միջնադարեան տրուբադուրներն իրենց արուեստը: Յ. Պէրպէրեանը իր նոր՝ Առաձգական հատորի առաջին իսկ՝ «Գրէ՛» շարքում գալիս է «հիասթափեցնելու մեզ». իր բանաստեղծութիւնը ո՛չ «փափիէ դ’արմենիի», ո՛չ էլ կայծոռիկի թեթեւութիւնն ունի: Ընթերցողին ուղղուած դիմում-երկխօսութեան մէջ նկատում է.

…թերեւս քեզ կը խանգարէին
բառերը այնտեղ արձանագրուած,
լուռ արթնցնող՝ անթեղուած պահեր,
փորձառութիւններ,
օձաձուկի պէս խորունկ ջուրերուն
սահող ապրումներ,
եւ կամ խոստումներ՝ արդէն մոռցուած,
զայն մէկ կողմ դրիր՝ անհանգստացած^[3]Նոյն տեղում, էջ 7: («Թերեւս կ’ուզէիր»):

     Վերջին՝ «անհանգստութիւն» բերող հասկացութիւնը կարող ենք տարածել հեղինակի ամբողջ ստեղծագործական ճանապարհի վրայ, եւ որի ուղղակի շարունակութիւնը տեսնում ենք նաեւ վերոնշեալ «Գրէ՛» շարքն ամփոփող նոյնանուն բանաստեղծութեան մէջ, ուր առաջին հայեացքից անձնական քնարերգոթեան օրինակով, խորքի մէջ, սակայն, հնչեցնում է մեր հաւաքական մտահոգութիւնը՝ կապուած մեր մայրենիի հետ.

Գրէ մինչեւ
այն ատեն, որ
դեռ կը կարդան ու կը խօսին
այն լեզուն որ հարազատ է
քեզի այնքան,
սակայն տակաւ կը կորսուի^[4]Նոյն տեղում, էջ 25::

     Ըստ էութեան՝ սա ձայնակցութիւն է դեռ նախորդ դարակէսին Վահան Թէքէեանի հնչեցրած տագնապին՝ արտայայտուած «Լեզուն որով գրեցի» յայտնի սոնետում.

Լեզուն որով գրեցի՝ երկրի երեսը քիչեր
Կը կարդային զայն արդէն ու պակսեցան անոնք ալ…
Հարիւր տարի վերջ միայն, իր այս ձեւով, այս սըխալ
Կամ ճիշդ ձեւով ու հնչմամբ՝ լեզուն անուշ զոր խօսեր

Էին անուշ տըղաքներ, գուցէ խօսող չունենայ…^[5]Վահան Թէքէեան, Հայերգութիւն եւ այլ քերթուածներ, Գահիրէ, տպ. «Արեւ», 1943, էջ 148::

     Էպիկ Յարութիւն Պէրպէրեանի համար պատկերն առաւել նատուրալիստական եւ առօրէական, մեզ ծանօթ շեշտեր է ստանում.

Գրէ մինչեւ սահմանն այն սեւ…
մինչեւ
… չես նայած թախիծով խոր
սերունդի մը տարբեր, անգոյն,
իսկ գրքերը իրենց տիրոջ զաւակներէն,
դեռ չեն դրուած տուներէն դուրս^[6]Պէրպէրեան, Առաձգական, էջ 7::

     Նոյն զգացողութիւններն ենք որսում նաեւ «Պատկերներ» շարքի հետեւեալ փոքրիկ դատողութիւն-քերթուածում.

Երազները իմ սերունդիս կորսուեցան
պարպուող երկրի մը
եւ վտանգուող լեզուի մը միջեւ^[7]Նոյն տեղում, էջ 107::

     Լեզուից անդին հեղինակային անհանգստութիւնները ծաւալւում են նաեւ աւելի լայն՝ մշակութային առումով: Այստեղ երկխօսութեան ծիրում պահելով մեր արուեստագէտներին՝ Տէրեանից մինչեւ Գառզու, ընդգծում է, անցեալի հակադրութիւնը ներկայի հետ, իր սերնդի ընկալման տխուր արձանագրումները, որն անուանում է «Ամայք», ուր խօսքը հատու է, հեգնախառն ու միաժամանակ ցաւագին.

Այս վայրերուն մէջ՝
երբեք դուն վերջին
պոետը չէիր երկրին նայիրեան…
կամ
Նարեկացին հին անուն էր…,
Սարաֆեանը՝ անծանօթ մարդ,
Կոմիտասը կարելի էր սալոններուն հանդարտ լսել,
Գառզուն՝ այո՛, կ’արժէր պահել,
աճուրդներուն կը գնուէր ու կը վաճառուէր^[8]Նոյն տեղում, էջ 10: Նկատենք, որ այս եւ այլ քերթուածներ լոյս են տեսել Յարութիւն Պէրպէրեանի նախորդած … Continue reading:

     Հեղինակի այս երկխօսութիւնը եզակիներից չէ եւ ընթանում է նաեւ իր ու մեր ժամանակակիցների հետ, ուր տեսնում ենք նաեւ բանաստեղծական մտածողութեան հարազատութեան շեշտադրումներ, մասնաւորապէս նկատի ունենք ակնարկը Յովհաննէս Գրիգորեանի «Բոլորովին ուրիշ աշուն» բանաստեղծութեանը^[9]Աւելորդ չենք նկատում Յովհաննէս Գրիգորեանի եւ նրա սերնդի բանաստեղծների մասին՝ Արմէն Մարտիրոսեան, Դաւիթ … Continue reading, որը տրւում է, ըստ էութեան, վերլուծական բնոյթի բանաստեղծութեամբ կամ բանաստեղծութեան մասին բանաստեղծութեամբ:

Ես աշնան մասին պիտի չգրէի՝
չնմանելու համար, անկասկած,
Յովհաննէս Գրիգորեանի
ծառերէն կախուած բանաստեղծներուն,

     յայտարարում է հեղինակը, արձանագրում տերեւների գեղեցկութիւնն ու «գիտակցում», որ

…լաւ էր ամէնուն պէս
զանոնք դիտել ու ըմբոշխնել,
քան վերածել
անհրապոյր ու կրկնուած
քերթուածի^[10]Պէրպէրեան, Առաձգական, էջ 21: («Ես աշնան մասին պիտի չգրէի»):

     Սակայն թէ՛ ինքը, թէ՛ մենք, քերթուածի խորագրային քերականական կառոյցից իսկ, գիտակցում ենք, որ բանաստեղծութիւնն արդէն գրուած է: Առօրէակա՞ն է, այո՛, բանաստեղծակա՞ն՝ նոյնքան:
     Պէրպէրեանի բանաստեղծութիւնը, մեր տեսողութեամբ, բնորոշւում է նաեւ շարժումով, եւ դա երեւան է գալիս առաջին իսկ՝ Կորիզ քերթողագրքից, երբ «Շարժում» է խորագրում Թոմաս Էլիոթի «Կորսուած (ամայի) երկիր» («The Waste Land») պոէմից բնաբանով բանաստեղծութիւնը^[11]Պէրպէրեան, Կորիզ, էջ 39:, նաեւ Ոսպնեակ ժողովածուի «Լուսանցք» շարքի հատուածները^[12]Պէրպէրեան, Ոսպնեակ, էջ 124-129:: Այդուհետ էլ դժուար է գտնել որեւէ բանաստեղծութիւն, որտեղ գլխաւորը, բնութագրուողը ներկայացուած չլինի շարժման, գործողութեան միջոցով^[13]Սա էլ իր հերթին Յ. Պէրպէրեանի բանաստեղծութիւնը հասցնում է արձակունակութեան, որը երեւան է գալիս Ոսպնեակ … Continue reading: Թերեւս սա Պէրպէրեանի էպիզմը պայմանաւորող գործօններից մէկն է, որ մեծ չափով գալիս է իր սիրելի բանաստեղծից՝ իր նման եւ իրենից առաջ Միջերկրականը բանաստեղծականացրած Նիկողոս Սարաֆեանից: Միջերկրականի ափին «մանկութեան քաղաքն» է, մեր ժողովրդի ու առ հասարակ այնտեղ ապրող հաւաքականութեան մտահոգութիւնների արտայայտիչը, որի համար բանաստեղծը ցաւ է ապրում, եթէ անգամ ինքն այնտեղ չէ.

Մանկութեանս պէս, երկիրը ամբողջ,
անմեղութիւնը կորսնցուցած էր –
տեսիլքներու մէջ՝ ցնդած ու անսէր,
եւ քայլերու տակ՝ անկոչ ու դաժան…^[14]Պէրպէրեան, Առաձգական, էջ 30: («Մանկութեան քաղաք»)

     Այդպէս, արդէն զուտ ազգային յանձնառութեամբ, պոլսահայ էպիկ բանաստեղծ Զարեհ Խրախունին էր արձանագրում «քաղաքակրթութեան յաղթարշաւը» ողբերգութեան մոռացումի ճանապարհին, երբ այդ նոյն քաղաքակրթութիւնը խորհրդանշող

…սալայատակները… արիւնեցան.
Կամքէն կայքէն կոխէն հաստատ ու հզօր
Պահանջկոտ ու աննահանջ ոտքերու^[15]Զարեհ Խրախունի, Ազատերգութիւն, Երեւան, «Նայիրի» հրատարակչութիւն, 1993, էջ 128:(«Անձրեւ»):

     Յ. Պէրպէրեանի համար այդ վայրերը թոյլատու են միայն ըղձանքը, Զահրատը կ’ասէր, «պատրանքը» պտտելու համար. սա է «Արգիլեալ գօտի»ի դիմաց «Ազատ գօտի»ն.

Այո, պարոններ,
նաւահանգիստի ազատ գօտին է,
սահմանագիծը՝ արեան-երազի,
առեւանգուած անցեալի եւ
մաքսանենգուած ակնկալութեանց:
Պատսպարանն է
կիրքերու խելառ:

Այո, պարոններ,
հոս ամէն ընղձանք
թոյլատրելի է^[16]Պէրպէրեան, Առաձգական, էջ 45::

     Դիմանո՞ւմ է արդեօք բանաստեղծը սիրելի վայրերի կերպափոխութիւններին (ի դէպ, վայրերը նոյնպէս հեղինակային նախասիրութիւնների մաս են կազմում, ինչպէս վերջին հատորի նոյնանուն շարքն է յուշում). ո՛չ. ելքը փախուստի մէջ է.

Այս քաղաքը անապատի
չվերածուած
պէտք է երթայի:
Ես չեմ ուզեր,
Հեքթորը ինչպէս,
այս իյնալու դատապարտուած
քաղաքին
առջեւ մնալու ճակատագրուիլ…^[17]Նոյն տեղում, էջ 72::

     Սա դեռ հին յունական գրական-առասպելական հերոսից եկող, մինչեւ հայ գրականութեան մէջ Աւետիք Իսահակեանի ու Նիկողոս Սարաֆեանի «փախչող» քնարական հերոսներին բնորոշող տրամադրութիւնների խաղարկումով, մինչեւ Զարեհ Խրախունու ձեւակերպմամբ՝ «բաժանումը ճակատագիր, փրկութիւն է նոյն ատեն»^[18]Խրախունի, Ազատերգութիւն, էջ 86: հաւաստումներով յատկանշուող ճանապարհն է, տրամադրութիւնների շղթայ, որ մեզ թոյլ է տալիս, օգտուելով բանաստեղծի իսկ բնորոշումից, գործածել ընդհանրական «քայքայում» բանաձեւը, որին փորձում է դէմ դնել հեղինակը.

Գուցէ, պէտք է
չքայքայուած փակել դուռը եւ հեռանալ^[19]Պէրպէրեան, Կորիզ, էջ 37: («Ո՞վ էր կ’ըսէր, թէ…»):

     Ովկիանոսից այն կողմ էլ բանաստեղծը փորձում է հաշտութեան եզրեր գտնել իր նոր կեցութեան հետ. արդէն ուրիշ անելիք չի մնում.

եւ ես հարց կու տամ՝
ե՞րբ պիտի կրնամ
անցեալէն դուրս գալ
եւ ներկային հետ
հաշտութիւն կնքել…^[20]Պէրպէրեան, Առաձգական, էջ 60: («Անանուն կղզին»):

     Այդ հաշտութիւնը ստացւո՞ւմ է արդեօք: Վախենամ՝ ոչ: Հեռացումի առթած հոգեկան տառապանքը բանաստեղծին այս անգամ հասցնում է մեր էպոսի բանտուած հերոսի ապրումներին. ի հա՛րկէ, լաւ օրից չէ, որ թողնում է իր մանկութեան քաղաքը, բայց…

Բայց երբ կտրեցի ովկիանոսը խոր,
լայնատարած, համայնակուլ
երկրին մէջ նոր,
ես ինքզինքս
Մհերին պէս բանտուած գտայ^[21]Նոյն տեղում, էջ 180: Պիտի նկատել, որ «Մհերի դուռ»ը Պէրպէրեանի աշխարհընկալման կարեւոր կերպերից է, որ երեւան է … Continue reading («Ես հոս կրնամ միմիայն…»):

     Ինչո՞ւ. որովհետեւ եթէ նեղ եկող երկրում կարողանում էր դիմագիծ ու ինքնութիւն պահել, այս լայնատարած հողում, սակայն, դատապարտուած է ապրել հոգեկան անձուկ վիճակներում:
     Ի դէպ, նկատենք նաեւ, որ Յ. Պէրպէրեանը պատմութեան հոլովոյթը եւ այս բանտումի խորհուրդը մէկ այլ հոգեբանական բարդ կերպարի՝ Արշակ Երկրորդի առիթով յաջողութեամբ փոխադրում է նաեւ իր անձնական կենսակերպն ու կերպարը բացայայտելու դաշտ՝ պարզելով, ուրուագծելով «տարօրինակ համեմատութեան այս խաղը նրբին», ուր ինքն իրեն բռնում է այն մտքի մէջ, որ

…արքային պէս կը մնամ անյուշ
եւ դանակը սուր չեմ խրեր կուրծքիս^[22]Նոյն տեղում, էջ 199: («Անյուշ»):

     Յ. Պէրպէրեանի քերթողութիւնը բնորոշող մեր առանձնացրած բառ-հասկացութիւններից յարաբերականօրէն վերջինը «կարօտն» է (չհասկանալ Սփիւռքի գրականութիւնը բնորոշող գրական ուղղութեան իմաստով), որը աւելի սուր շեշտերով երեւան է գալիս Սահմաններ եւ Անցման եղանակ քերթողագրքերից եւ հետաքրքիր հոգեբանական ապրումների առիթ դառնում Առաձգականի «Տան յետնամասի պարտէզը փոքրիկ» շարքում, որը ընթերցողին կեանքի ու մահուան, անցեալի նուիրականութեան թանկ ու միաժամանակ տխուր հոլովոյթն է հրամցնում՝ գրեթէ թումանեանական շնչով («սիրելի դէմքեր, որ հիմի չըկան»^[23]Յովհաննէս Թումանեան, Երկերի լիակատար ժողովածու տասը հատորով, հ. 3 . Պոէմներ, Երեւան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչութիւն, … Continue reading).

Վարդենիներէն
չեմ գիտեր քանին
լուռ պիտի ճեղքեն սառը ձմեռուան
եւ գունաւորեն օրերը գալիք:

Միմիայն մարդիկ
սիրելի այնքան,
որոնք օ՜ անդարձ մեկնած են մեզմէ,
ետ պիտի չգան^[24]Պէրպէրեան, Առաձգական, էջ 103::

     Եթէ ամփոփելու լինենք Յարութիւն Պէրպէրեանի բանաստեղծական աշխարհի մասին մեր տպաւորութիւնները, կարող ենք դիմել իր սիրելի բանաստեղծ Նիկողոս Սարաֆեանի ձեւակերպումին՝ «անջրպետի մը գրաւումը»^[25]Սարաֆեանին հեղինակը իր «հաւատարմութիւն»ն արտայայտում է անգամ խորագրեր ընտրելու ճանապարհին. յիշենք … Continue reading, իր տեսողութեամբ՝ «չնուաճուած աշխարհին մէջ խորասուզուելու» «փորձառութիւն»^[26]Պէրպէրեան, Առաձգական, էջ 108:, որն ամէնից կարեւորն է: