MNEMOSYNE

Ein Zeichen sind wir, deutungslos,
Schmerzlos sind wir und haben fast
Die Sprache in der Fremde verloren.
Wenn nämlich über Menschen
Ein Streit ist an dem Himmel und gewaltig
Die Monde gehn, so redet
Das Meer auch und Ströme müssen
Den Pfad sich suchen. Zweifellos
Ist aber Einer. Der
Kann täglich es ändern. Kaum bedarf er
Gesetz. Und es tönet das Blatt und Eichbäume wehen dann neben
Den Firnen. Denn nicht vermögen
Die Himmlischen alles. Nämlich es reichen
Die Sterblichen eh an den Abgrund. Also wendet es sich, das Echo,
Mit diesen. Lang ist die Zeit, es ereignet sich aber
Das Wahre.

Wie aber Liebes? Sonnenschein
Am Boden sehen wir and trockenen Staub
Und tief mit Schatten die Wälder und es blühet
An Dächern der Rauch, bei alter Krone
Der Türme, friedsam; und es girren
Verloren in der Luft die Lerchen und unter dem Tage weiden
Wohlangeführt die Schafe des Himmels.
Und Schnee, wie Maienblumen
Das Edelmütige, wo
Es seie, bedeutend, glänzet mit
Der grünen Wiese
Der Alpen, hälftig, da ging
Vom Kreuze redend, das
Gesetzt ist unterwegs einmal
Gestorbenen, auf der schroffen Straß
Ein Wandersmann mit
Dem andern, aber was ist dies?

Am Feigenbaum ist mein
Achilles mir gestorben,
Und Ajax liegt
An den Grotten, nahe der See,
An Bächen, benachbart dem Skamandros.
Vom Genius kühn istbei Windessausen, nach
Der heimatlichen Salamis süßer
Gewohnheit, in der Fremd
Ajax gestorben,
Patroklos aber in des Königes Harnisch. Und es starben
Noch andere viel. Mit eigener Hand
Viel traurige, wilden Muts, doch göttlich
Gezwungen, zuletzt, die anderen aber
Im Geschicke stehend, im Feld. Unwillig nämlich
Sind Himmliche, wenn einer nicht die Seele schonend sich
Zusammengenommen, aber er muß doch; dem
Gleich fehlet die Trauer.

    Ու ահաւասիկ վերջին տողերը երրորդ տարբերակով մը, որուն մէջ Հէօլտերլին ծանրակշիռ փոփոխութիւն մը մտցուցած է.

Und es starben
Noch andere viel. Am Kithäron aber lag
Elevtherä, der Mnemosyne Stadt. Der auch, als
Ablegte den Mantel Gott, das Abendliche nachher löste
Die Locken. Himmlische sind
Unwillig, wenn einer nicht die Seele schonend sich
Zusammengenommen, aber er muß doch; dem
Gleich fehlet die Trauer.

 

ՖՐԻՏՐԻՀ ՀԷՕՐՏԵՐԼԻՆ

ՄՆԵՄՈՍԻՒՆԷ

Նշան մըն ենք, անվերծան,
Տառապանքէ զուրկ, եւ գրեթէ
կորսնցուցած ենք լեզուն օտարութեան մէջ։
Եթէ ի հարկէ մարդոց մասին
անհամաձայնութիւն մը կայ երկնքին մէջ եւ ուժեղ
շարժումով լուսինները կը ճախրեն, այդպէս կը խօսի
նաեւ ծովը եւ գետերը ստիպուած են
իրենց արահետը որոշելու։Միայն Մէկը
տարակոյս չի ճանչնար։ Ան
ամէն օր կրնայ փոխել քայլընթացը։ Հազիւ պէտք ունի
օրէնքի։ Եւ տերեւը կը սրսփայ եւ կաղնիները կը շաչեն
սառցակոյտերուն մօտիկը։ Որովհետեւ ամէն ինչի չեն հասնիր
Երկնայինները։ Ի հարկէ իրենցմէ առաջ
 մահկանացուները կը հասնին անդունդին։ Եւ ուրեմն կը շրջի, 
արձագանգը,
ասոնց հետ։ Երկար է
ժամանակը, բայց կը պատահի
ճշմարիտը։

Իսկ ի՞նչ ըսել մեր սիրածին մասին։ Արեւուն փայլը
կը տեսնենք գետինը եւ չորցած փոշին
եւ ստուերով խորացած անտառները, եւ տանիքներուն
կը ծաղկի մուխը, աշտարակներու
հնամենի թագով շրջապատուած, խաղաղ. եւ կը վուվուեն
օդին մէջ կորսուած արտոյտները եւ ցերեկուան տակ կ՚արածեն
երկնքի ոչխարները բարեխմբուած։
Եւ ձիւնը, մայիսեան քօղահեղձին նման,
ազնուական նշանակութեամբ ուր
որ ըլլայ, կը փայլի Ալբեաններու 
կանաչ մարգագետինով, կէս առ կէս, հոն կը քալէր
ցից արահետին եզերքը տնկուած
մեռեալներու յիշատակին, 
խաչէն բարբառելով, 
ճամբորդ մը ուրիշի մը հետ
բայց ի՞նչ է այս ամէնը։

Թզենիին տակ իմ
Աքիլէսը մեռաւ ինծի
եւ Այաքս կը հանգչի
այրերուն մօտ, ծովուն կողմը,
առուակներէն ոչ հեռու, Սկամանդրոսի դրացնութեան։
Հանճարով յանդուգն                                      հովի շրջիւնին,
հայրենի Սալամիսի քնքոյշ 
սովորութեան համաձայն, օտարութեան մէջ
Այաքս մեռաւ,
բայց Պատրոկլէսը թագաւորական զրահով։ Եւ ուրիշ շատեր
մեռան։ Իրենց իսկ ձեռքով
շատեր տրտում, վայրենացած, բայց աստուածային
պարտադրանքէն մղուած վերջին հաշուով, մինչդեռ միւսները
մարտադաշտին վրայ կանգնած էին, իրենց կոչումին հաւատարիմ։
Որովհետեւ Երկնայինները յօժար չեն
երբ մէկը հոգին խնայելով
չի հաւաքեր ինքզինք, բայց ստիպուած է. նոյն
պահուն սուգը կը խախտի։

Եւ վերջին տողերուն նոր տարբերակը ահաւասիկ.

Եւ ուրիշ շատեր
մեռան։ Բայց Կիթերոնի ափերուն կը գտնուէր
Ելեւթերան, Մնեմոսիւնէի քաղաքը։ Անոր ալ, երբ
աստուածը պատմուճանը հանեց՝ Իրիկնայինը քակեց
խոպոպները։ Երկնայինները ի հարկէ յօժար չեն
երբ մէկը հոգին խնայելով
չի հաւաքեր ինքզինք, բայց ստիպուած է. նոյն
պահուն սուգը կը խախտի։

 

ՀԷՕԼՏԷՐԼԻՆԻ «ՄՆԵՄՈՍԻՒՆԷ»Ն՝ ՍՈՒԳԻՆ ԱՂԷՏԸ

1803ԻՆ գրուած «Մնեմոսիւնէ»ն Ֆրիտրիհ Հէօլտերլինի վերջին օրհներգն է, գերմաներէն կ՚ըսեն՝ Hymne։ Ձեռագրերու հիման վրայ պէտք եղած է զայն վերակազմել։ Այդ վերակազմութեան առաջին մեծ աշխատաւորը եղած է Ֆրիտրիհ Պայսներ, որ իրարմէ զատորոշած է երեք յաջորդական տարբերակներ ու իր 1948ի դասախօսութեամբ՝ մանրամասն բացատրած է անոր գրառումին պատմութիւնը, ինչպէս որ ինքը կը հասկնար զայն, շեշտելով մասնաւորապէս այն պարագան՝ որ ծայրէ ծայր սուգին (սուգի երեւոյթին, սուգի իրողութեան) անդրադարձող քերթուած մըն է, դամբանական մը^[1]Տե՛ս Friedrich Beißner (1905-1977), «Hölderlins letzte Hymne», լոյս տեսած նախ Hölderlin Jahrbuch հանդէսին մէջ (1948/49), էջ 66–102, յետոյ Hölderlin. Reden … Continue reading։ Բայց դամբանական մը որուն առարկան սուգն իսկ է։ Եւ ի հարկէ՝ լման քերթուածը կարելի է կարդալ որպէս հերոսներու մահուան շուրջ, սուգին եւ յուղարկաւորական ծէսերուն շուրջ, բայց նաեւ յիշողութեան եւ ասոր անհետացումին շուրջ խորհրդածութիւն մը։ Անշուշտ սուգ եւ յիշողութիւն միահնչիւն են։ Բայց ի՞նչ կը կատարուի երբ խօսքը յիշողութեան իսկ սուգն է, ուրեմն պարզապէս սուգի անկարելիութիւնը։ Ինչպէ՞ս սգալ, ի՞նչ լեզուով սգալ սուգին անհետացումը։ Օրհներգին երեք տարբերակներուն մէջ՝ վերջին տողերը նոյնը կը մնան.

                        dem
Gleich fehlet die Trauer.

Զոր թարգմանեցինք՝

                         նոյն
պահուն սուգը կը խախտի։

    Այս dem/gleich-ը խորհրդաւոր կը մնայ, եւ խորքին մէջ՝ անորոշելի։ Պիտի վերադառնամ անոր քիչ մը ետքը։ Ինչ կը վերաբերի «fehlet»ին, ուրիշ ձեռագրագէտ մը՝ Դ.Է. Զաթլերը եւ իրմէ ետք՝ իր կողմէ վերակազմուած տարբերակին թարգմանիչները, չեն ուզեր հասկնալ զայն որպէս «խախտիլ» մը, որպէս «պակսիլ» մը, «անհետանալ» մը։ Օրինակ ֆրանսացի թարգմանիչները կը հասկնան այդ տողը հետեւեալ ձեւով. «Pareil/à celui-ci, le deuil commet une faute», այսինքն՝ «ասոր նման՝ սուգը յանցանք մը կը գործէ», եւ քանի որ որեւէ խելքը գլուխը մէկը չի կրնար հասկնալ թէ սուգը ի՛նչ յանցանք կրնայ գործած ըլլալ, պէտք ունին բացատրութիւն մը աւելցնելու, զոր ահաւասիկ՝ «Le deuil commet la même faute que celui qui cède à ce qui le pousse vers la dissolution […], qui se laisse entraîner dans la mort»^[2]Cahiers de l’Herne, Hölderlin, 1989, էջ 97։, «սուգը նոյն յանցանքը կը գործէ ինչպէս այն մէկը որ կը յանձնուի զինք դէպի կազմալուծում հրող ուժին…, որ կը յօժարի իր իսկ մահուան», կ՚ենթադրեմ որ կ՚ուզեն ըսել՝ անձնասպան եղողը։ Անշուշտ վայրկեան մը իսկ չեմ հաւատար որ սուգը կրնայ «յանցանք գործել»։ Եւ ամէն պարագայի՝ օրհներգին երկրորդ եւ երրորդ տուները սուգի մասին կը խօսին, կը փորձեն արեւմտեան աշխարհին յատուկ՝ սուգի պատմութիւն մը ուրուագծել։ Երկու հանգրուանով կը ներկայանայ այդ ուրուագիծը. նախ՝ քրիստոնէական սուգը, յետոյ՝ յունական սուգը։ Յունական սուգը ի՛մս է, կ՚ըսէ Հէօլտերլին, ինծի կը վերաբերի ըստ էութեան։ Այդպէս սկսած է նոյնիսկ օրհներգին գրառումը, եթէ հաւատանք անոր ծագման վերակազմուած պատմութեան. ist mein Achilles mir gestorben, ի՛մ Աքիլլէսը մեռաւ թզենիին տակ։ Չմեռաւ միայն, իր ընկերակիցներուն սուգին չարժանացաւ միայն, ինքը որ այդքան բիրտ եւ անխիղճ ու անզիջող գտնուած էր, Հեկտորին մերժելով որեւէ սուգ, որեւէ թաղմանական արարողութիւն, որ սուգը արգիլած էր, եւ ուրեմն Տրովադային հասնելիք Աղէտին գործիքը դարձած էր։ Միայն հո՛ն չէ որ մեռաւ, նաեւ ինծի՛ համար մեռաւ, եւ անոր սուգը տանիլը ինծի կ՚իյնայ, նաե՛ւ ինծի։ Եւ ո՛չ միայն իր սուգը։ Նաեւ Այաքսինը, նաեւ Պատրոկլէսինը։ Ո՞ւր մեռան ասոնք՝ Աքիլլէս, Այաքս, Պատրոկլէս։ Անշուշտ՝ օտարութեան մէջ, հայրենիքէն հեռու, in der Fremde, Ajax gestorben։ Ի՞նչ կը փոխէ, պիտի ըսուի, օտարութեան մէջ մեռած ըլլալու իրողութիւնը։ Սուգը այն ատեն տակաւին կարելի էր։ Երկնայինները յօժարակամ կ՚ընդունին մեռեալը, իսկ իրենց դժկամութիւնը ցոյց կու տան այն ատեն միայն՝ երբ մեռեալը չէ հաւաքած ինքզինք, յիշողութեան մէջ եւ յիշողութեան համար, եթէ յառաջագունէ չէ նուիրած ինքզինք հնարաւոր սուգին։ Այդ է սուգին համար վճարելիք գինը։ Եւ սակայն այսուհանդերձ՝ բան մը կը փոխէ օտարութեան մէջ մեռած ըլլալը։ Իրենց համար՝ օտարութիւն էր։ Եւ եթէ ճիշդ է որ լեզու մը կայ – որ լեզու մը կենդանի է – այնքան ատեն (բայց այնքան ատեն միայն) որ սուգը հնարաւոր է, ուրեմն այո՝ հնարաւոր սուգի լեզուն օտարութեան մէջ կորսուելու վտանգին տակն էր։ Բայց սուգի արարողութիւնները կը յարգուէին, եւ մահը անուշ էր այդ մարտիկներուն համար։ Նոյնիսկ Պատրոկլէսին մահը, թագաւորին (այսինքն Աքիլլէսին) զրահը հագած Պատրոկլեսին, ու գիտենք որ իր մահէն ետք՝ Աքիլլէս իրեն համար կազմակերպեց բոլոր մարդկային չափերը անցնող ու զանցող սուգի արարողութիւն մը, որ կէտ առ կէտ հակադրուած էր սուգի արգիլումին, Հեկտորի մահէն ետք հռչակուած եւ խստօրէն կիրարկուած։ Հեկտորի մարմինը շուներուն պիտի յանձնուէր ի հարկէ, պիտի յօշոտուէր, պիտի քայքայուէր։ Իրականութեան մէջ ուրեմն, ճիշդ է որ կը գտնուէին օտարութեան մէջ, ճիշդ է որ հայրենիքէն հեռու էին, բայց այդ հերոսները տարօրինակ կռիւ մըն է որ կը մղէին, սուգի հորիզոնը միշտ ունենալով որպէս սահման ու հայեցակէտ։ Կը կռուէին սուգի անհետացումին դէմ, եւ անոր կը հակադրէին երբեմն (ինչպէս Պատրոկլէսի պարագային) սուգի անսահման ներխուժումը։ Եւ գիտենք այդպէս ըլլալը, որովհետեւ Իլիականի նախավերջին երգին մէջ՝ աստուածները այդ պատգամը կը հասցնեն Աքիլլէսին. չափազանցեալ սուգը կը վնասէ սուգին։ Եւ ի դէպ՝ եթէ յանցանք մը կայ, Զաթլերի ընթերցումին համաձայն, այդ անսահման ներխուժումին մէջ կը կայանայ յանցանքը, որուն դէմ աստուածները ի զուր փորձած են զգուշացնել Աքիլլէսը։ Պէտք է հետեւաբար նախ եւ առաջ զարմանալ ի դէմ արդիական եւ ժամանակակից անզգայութեան, սուգի երկակիութեան վերաբերեալ, սուգի պակասին եւ սուգի չափազանցութեան միջեւ տատանող երկակիութեան։ Եւ այս կրկնակի ընթերցումը (սուգը կը պակսի, սուգը կը չափազանցուի) հաւանաբար կը համապատասխանէ dem/gleich-ի երկիմաստութեան («անոր նման յանցանք կը գործէ», «նոյն պահուն կը խախտի, կը չքանայ»)։ Եւ շարունակելէ առաջ, կ՚ուզեմ պահ մը վերը գրուած նախադասութեան վերադառնալ։ Օտարութեան մէ՞ջ էին, իրապէ՞ս։ Իլիոնը իրենց համար օտարութի՞ւն էր։ Թէ արդեօք գաղթավա՞յր մըն էր։ Ոգին սկիզբէն կը սիրէ՞ գաղթը, գաղթավայրը։ Տրովադացիները ի՞նչ լեզու կը խօսէին։ Յունարէ՞ն։ Սուգի լեզուն հասարակաց լեզո՞ւ մըն էր իրենց՝ Տրովադացիներուն եւ Յոյներուն համար։ Ա՛յդ է, որ Տրովադայի կործանումին պատմութիւնը, Յոյներուն կողմէ պատմուած պատմութիւնը, կ՚ուզէ հաւատացնել մեզի հազարամեակներէ ի վեր։ Եւ չունինք ո՛չ մէկ միջոց փաստելու որ այդպէս չէր, որ ուրիշ լեզու մը կը խօսէին, որ իրապէս օտար էին Յոյներուն համար։ Ոճրագործին պատումը միալեզու է, միշտ եւ ընդմիշտ։ Որեւէ մէկը պիտի չկարենայ երբեք հակառակիլ այդ միալեզուութեան ենթադրութեան։ Յոյները եւ Տրովադացիները նոյն լեզուն կը խօսէին։ Միայն յունական հայեցակէտը ծանօթ է մեզի։ Չկայ Տրովադեան պատում, իրենց Աղէտին վերաբերեալ։ Եւ աւելցնեմ որ երբ կ՚ըսեմ «սուգի լեզու», արտայայտութիւնը փոխաբերական չէ, ո՛չ մէկ ձեւով։ Սուգի լեզուները մեր գիտցած լեզուներն են, գերմաներէնը, ֆրանսերէնը, նոյնիսկ հայերէնը որպէս ինքնիշխան։ Ամէն լեզու սուգի լեզու է, երբ օտարութեան մէջ չէ։ Լեզու պիտի չըլլար առանց սուգի։ Բայց երբեմն կը պատահի որ սուգը խախտի։ Բոլոր լեզուներուն մէջ՝ սուգին աղէտը կը սպասէ, ծուարած, դարանակալ։ Սկիզբէն գիտենք (որովհետեւ սկիզբէն ըսուած է, առաջին տունին մէջ), բայց վերջաւորութեան՝ աւելի յստակ պիտի դառնայ. սուգին աղէտը կը պատկանի որեւէ լեզուի ամենէն հին անցեալին, որ սակայն չէ հասած տակաւին, չէ հասած մեզի։ Բայց պիտի հասնի։ Երկար է / ժամանակը, բայց կը պատահի / ճշմարիտը։ Եւ ուրեմն «ճշմարիտ»ը սուգի աղէտն է։

Եւ եթէ ճիշդ է որ լեզու մը կայ – որ լեզու
մը կենդանի է – այնքան ատեն (բայց
այնքան ատեն միայն) որ սուգը
հնարաւոր է, ուրեմն այո՝ հնարաւոր
սուգի լեզուն օտարութեան մէջ
կորսուելու վտանգին տակն էր։

    Շատ լաւ, բայց այս ամբողջը ինչո՞վ կը վերաբերի մեզի։ Բաւակա՞ն է արդեօք ըսել որ իրենցմով՝ Յոյներով սկսած է սուգի պատմութիւն մը, որուն ժառանգորդներն ենք բնականաբար։ Իրենց սուգը մեր սուգն է։ Մե՛րն են նաեւ իրենց դժուարութիւնները սուգին հետ, իրենց մեծամտութիւնը, իրենց մոռացութիւնը, իրենց կորսուտը։ Որովհետեւ այո՝ այդպէս կը վերջանայ օրհներգը իր երրորդ տարբերակով, ո՛չ թէ մահուամբ, այլ մահուան անհետացումով, յիշողութեան կորուստով, հնարաւոր սուգի խախտումով, ուրեմն՝ սուգը հնարաւոր դարձնող լեզուին չքացումով, Մնեմոսիւնէին շիջումով, Էլեւթերայի քաղաքին մէջ, քանի որ als /Ablegte den Mantel Gott, … der… das Abendliche nachher löste die Locken, այսինքն՝ երբ իրիկունը եկաւ, «երբ / աստուածը պատմուճանը հանեց», այն ատեն՝ «Անոր ալ, Իրիկնայինը քակեց / խոպոպները»։

Ամէն լեզու սուգի լեզու է, երբ օտարութեան մէջ չէ։
Լեզու պիտի չըլլար առանց սուգի։ Բայց երբեմն
կը պատահի որ սուգը խախտի։
Բոլոր լեզուներուն մէջ՝ սուգին աղէտը կը սպասէ,
ծուարած, դարանակալ։

Իր մեկնողական աշխատանքին մէջ, Պայսներ կը յիշեցնէ որ հնադարեան ժամանակներուն՝ մահուան պատգամաբերը կու գար ու խոպոպ մը կը կտրէր անդենական կոչեցեալներու վարսէն^[3]Տե՛ս Friedrich Beissner, Hölderlin, Reden und Aufsätze, էջ 245։։ Ներկայ պարագային՝ Մնեմոսիւնէին խոպոպները նոյն իմաստով կը քակուին։ Պայսներին յիշեցումը կը կատարուի միջնորդութեամբ մը, քանի որ կը մէջբերէ Վիրգիլիոսի Ենէականը (գիրք Դ, տող 696-705)։ Վիրգիլիոսի մօտ՝ Իրիսը կու գայ ու Դիդէի ճակատէն խոպոպ մը կը կտրէ, որմէ ետք Դիդէ հոգին կ՚աւանդէ։ Ու նաեւ յիշեցնել պէտք է որ խորքին մէջ՝ Դիդէն կը զոհուի անձնասպանութեամբ, ինքն ալ ճիշդ ու ճիշդ Այաքսին նման՝ յանկարծական խելագարութեան նոպայի մը ենթակայ ըլլալով (subitoque accensa furore)։ Կու տամ հոս լման հատուածը, նախ 1845ին լոյս տեսած՝ Եդուարդ Հիւրմիւզեանի գրաբար թարգմանութեամբ.

Ամենակալն յայնժամ Հերա դիցուհին
Խնայեալ յերկայն վիշտսն եւ ընդ մահ դժուարին,
Յղեաց զԻրիս ՚ի յՈղիմպեայ առ ՚ի լոյծ
Յամառ հոգւոյն ընդ անդամոցն ըզհանգոյց.
Զի ոչ թէ յիւրն ժամանեալ նա յօրհաս,
Եւ ոչ մատնեալ յարժանահաս պատուհաս,
Այլ տարաժամ՝ ի հասակի հէք եւ չուառ,
Ի յեղակարծ մոլեգնութիւնն յայն ՚ի վառ,
Չեւ տակաւին Պերսեփոնեայ ըզդեղձան
Հատեալ զհերսն էր զնովին գագաթան,
Չեւ ՚ի ստիւգեանն էր ՚ի յՈրկոս դատապարտ։
Ապա ընդ ամպս երկնից Իրիս ցողազարդ
Սլանայ փետրովքըն թեւածեալ քըրքմագոյն,
Զերին առեալ բիւրս հանդիպակաց ՚ի յարփւոյն,
Եւ զգագաթամբ հասանէ կայ դըշխոյին.
Նուիրել, ասէ, Պղուտեայ զհերս քոյին
Գամ պատուիրակ, եւ զքեզ մեկնել ՚ի մարմնոյդ։
Ասաց եւ զհերսն եհատ աջով վաղ ընդ փոյթ,
Համայն սահեալ ել ՚ի մարմնոյն տապն ՚ի բաց, 
Կեանքըն տեղի ետուն ընդ հողմս երկնասլաց^[4]Պոբղիոսի Վիրգիլեայ Ենէականին թարգմանութիւն, ի ձեռն Հ. Եդուարդայ Վ. Հիւրմիւզեան, իմխիթարեան յուխտէն, Վենետիկ, … Continue reading։

Եւ ահաւասիկ Արսէն Ղազիկեանի աշխարհաբար թարգմանութիւնը.

Տեսնելով այն ատեն Հերան գերազօր

Անոր երկայն ցաւն ու դժնէ հոգեվարքն,
Յուզուեցաւ սիրտն եւ երկնածայր Ոլիմպէն
Ղրկեց Իրիսն, որ մարմնոյն հետ կռուըտող
Կամչոտ հոգւոյն պինդ հանգոյցները խըզէ.
Զի՝ վասըն զի նէ չէր մեռներ ոչ վըճռով 
Ճակատագրին, ոչ ալ մահով մ՚արժանի,
Այլ տարաժամ եւ հիգաբար, բոցավառ
Կատաղութեան մ՚յանկարծալոյց մոլուցքով,
Պերսեփոնէն դեռ խըզած չէր գագաթէն
Խարտեաշ գիսակն, որով եւ չէր նըւիրած
Դեռ եւըս ի՛ր գլուխն ըստիւգեան Որկոսին։
Եւ արդ Իռիս՝ ցօղատարափ դիցուհին
Բիւր գոյն առած հանդիպակաց արեւէն՝
Իր քրտնազգեստ թեւերով վար կը սլանայ
Եւ Դիդէի գըլխուն վերեւ կան առած՝
«Կու գամ, կ՚ըսէ, ես երկընքէն նըւիրակ,
Որ այս սուրբ գէսը Պղուտոնին նըւիրեմ,
Եւ արձակեմ, լուծեմ զքեզ այս մարմնէն»։
Այսպէս ըսաւ, եւ ձեռքով մազը կըտրեց,
Եւ նոյնհետայն ցընդեցաւ տապը մարմնէն,
Եւ կեանքին շունչն այերն ի վեր ցըրուեցաւ^[5]Պոբլիոսի Վիրգիլեայ Մարոնի Ենէական, թարգմանութիւն՝ Հ. Արսէն Ղազիկեան, Վենետիկ, Սուրբ Ղազար, 1910, էջ 173-174։ Իսկ … Continue reading։

    Հիւրմիւզեանի թարգմանութեամբ՝ յանկարծական խելագարութիւնը կ՚ըսուի «յեղակարծ մոլեգնութիւն»։ Իսկ «Չեւ Պերսեփոնեայ հատեալ զհերսն» բառերուն դիմաց՝ թարգմանիչը էջատակի ծանօթութեամբ կու տայ հետեւեալ բացատրութիւնը. «Համարէին Յոյնք եւ Հռոմայեցիք, զի չէր ումեք հնար մեռանել, մինչեւ Պերսեփոնեայ զհերսն նորա հատեալ իբր ի նուէր իւր եւ դժոխոց։ Վասն որոյ եւ ի պատարագս զստեւ ճակատու զոհիցն հատեալ, ի հուր հարկանէին»^[6]Անդ, էջ 184։։ Իսկ Պայսներէն ետք՝ ուրիշ (այս անգամ՝ ամերիկացի) մեկնաբան մը՝ Ռոբըրթ Այզնհաուըր նկատել կու տայ Վիրգիլիոսի տողերուն մէջ մօտիկութիւնը solvo եւ secat, ուրեմն «քակել» (հոս՝ մեկնել) եւ «կտրել» (հոս՝ հատել), բառերուն (teque sito corpore solvo… dextra crinem secat), ենթադրելով որ Հէօլտերլին ի մտի ունէր Վիրգիլիոսի այդ քանի մը տողերը երբ Իրիկնայինի այցելութեան մասին կը գրէր, ու այդ ձեւով կը բացատրէ թէ ինչո՛ւ Իրիկնայինը կը «քակէ» Մնեմոսիւնէին խոպոպները (գերմաներէն՝ löste die Locken), փոխանակ զանոնք կտրելու^[7]Տե՛ս Robert Eisenhauer, Mythic Paradigms in Literature, Philosophy, and the Arts [Առասպելական յարացոյցներ գրականութեան, փիլիսոփայութեան եւ … Continue reading։ Եւ ուրեմն այսպէս կը վերջանայ օրհներգը. յիշողութեան համար է որ կը կատարուի արարողութիւնը։ Իրիկուան ժամը եկած է, եւ նոյն պահուն՝ սուգը սկսած է բացակայիլ, մեզմէ հեռանալ։ Եւ եթէ ճիշդ է որ օրհէներգը ծայրէ ծայր դամբանական մըն է, այսուհանդերձ՝ սգաւոր դամբանականը կը խօսի սուգի անհետացումին մասին, այդ գերագոյն վտանգին մասին, որ աւելի՛ է քան վտանգ մը, քանի մեր՝ իրիկնային բնակիչներուս ճակատագիրն է։ 
    … Aber er muss doch… Բայց ստիպուած է…։ Այս միջանկեալ տողը բացատրելու համար, Պայսներ կը յղէ Մատթէոսի Աւետարանին, 18,7, 
    Վա՜յ աշխարհի գայթակղութեանց. հարկ է գալ գայթակղութեանց, բայց վա՜յ մարդոյն այնմիկ յոյր ձեռն գայցէ գայթակղութիւն։
    Կարծես Հէօլտերլին այդտեղ կ՚ուզէ ըսել որ աստուածներու զայրոյթը անխուսափելի է, ու վա՜յ անոր որ այդ զայրոյթին պատճառ կը հանդիսանայ։ Բայց ի՞նչ պէտք է ընէր Այաքսը, օտարութեան մէջ մեռնող հերոսը, եւ բոլոր միւսները, որոնք կը կռուին ի շահ յիշողութեան։ Եւ ուրեմն ստիպուած են սուգի խախտումին հետ դէմ դէմի գալու, քանի որ իրենց բուն կռիւը այդտեղ է որ տեղի կ՚ունենայ։ Ստիպուած են, պէտք է դիմագրաւեն զայն։ Պէտք է դիմագրաւեն սուգի լեզուին հնարաւոր կորուստը։ Պէտք է բնակին մինչեւ իսկ անոր մէջ, պէտք է յանձնուին անոր։ Եւ սուգի լեզուին կորուստը բոլոր կորուստները իր մէջ չի՞ պարունակեր՝ անունի, յիշողութեան, փառքի, հայրենիքի։ Իր Հիւպերիոն վէպին մէկ սեւագրութեան մէջ, Հէօլտերլին կը գրէ որ Այաքսը եւ իր ընկերները իրաւացի էին երբ հեռուէն, այն օտար ափերէն ուր հիմա կը գտնուէին, Սալամիսը կը վերակոչէին, Salamis, voll Ruhms, voll guten Geistes^[8]Hölderlin, Sämtliche Werke, հատոր III, էջ 257։։ Ուրեմն բոլորը կ՚ապրէին այդ մտասեւեռումով. հապա եթէ սուգը խախտի, այն ատեն անունին տարաձայնութիւնը, ոգեկան լման աշխարհը հետը կը խախտի, կ՚անհետանայ։ Եւ իրենց այդ մտասեւեռումը անշուշտ օտարութեան մէջ իրենց թափառելուն հետ առնչուած էր։ Ուրեմն բոլորը արդէն իսկ այդ յաճախանքով լեցուած կ՚ապրէին. հապա եթէ Մնեմոսիւնէի ճակտին խոպոպը կտրուի, հապա եթէ արդէն իսկ կտրուած է ան։ Ուրեմն այո, սուգի պատմութիւն մըն է որ կը ներկայացուի մեզի։ Բայց այդ պատմութիւնը երկու կողմ ունի, երկու երեսակ, երկու տարբերակ։ Հէօլտերլին երկու անգամ գրած է վերջին տողերը։ Հարցը, միջուկը, կորիզը՝ Այաքսին ճակատագիրն է, Այաքսին որ մոլեգնութեան նոպայի մը ընթացքին՝ կը սկսի աջ ու ահեակ հարուածել, մեռցնել, սատկեցնել, եւ կը նետուի մահուան մէջ, սարսափելիօրէն անպատուաբեր մահուան մը մէջ։ Ի՛նքն է ուրեմն որ մէջտեղ կը հանէ գաղտնիքը, օտարութեան մէջ լեզուի (սուգի լեզուին) կորուստի գաղտնիքը, իր ձեռքով է որ կու գայ գայթակղութիւնը, կորուստին գայթակղութիւնը (միայն հնարաւորութիւն մը չէ, կրնայ նաեւ իրականութի՛ւն ըլլալ), եւ անշուշտ «հարկ է գալ գայթակղութեանց»։ Բայց վերջին տարբերակին մէջ՝ Հէօլդրելին ջնջեր է անձնասպանութեան պարագան («իրենց իսկ ձեռքով»), գոնէ անոր բացայայտ նշումը։ Ջնջեր է նաեւ յեղակարծ մոլեգնութեան պարագան («Viel… wilden Muts»), բայց մանաւանդ ջնջեր է «göttlich gezwungen» բառերը («աստուածային պարտադրանքէն մղուած»)։ Փոխարէնը՝ արձանագրեր է յիշողութեան մահը, լեզուին մէջ հնարաւոր սուգին վախճանը։ Փոխարէնը՝ դրեր է սուգին աղէտը։ Ինչո՞ւ ուրեմն փոխեր է իր կարծիքը։ Անշուշտ այդտեղ «Aber er muss doch»ն է որ պիտի տայ պատասխանը, պարտադրանքն է, ստիպողութիւնն է։ Խօսքը միշտ Այաքսին մասին է, անոր՝ որուն ձեռքով կը հասնի գայթակղութիւնը։

Եւ սուգի լեզուին կորուստը բոլոր կորուստները իր
մէջ չի՞ պարունակեր՝ անունի,
յիշողութեան, փառքի, հայրենիքի։

    Այդ պատասխանը կարդալէ առաջ, փորձենք հասկնալ թէ ի՞նչ կ՚ընեն միւսները, անոնք որոնք հաւատարիմ են իրենց կոչումին, «die anderen aber / Im Geschicke stehend, im Feld»։ Դժուարութիւն կը ծագեցնէ այդ Geschick բառը, որ կրնայ նշանակել, «այն՝ որուն կոչուած ես», եւ քանի որ կոչուած ես այդ ընելու, ուրեմն կրնայ քու «ճակատագիր»դ ըլլալ, գերմաներէն՝ Schicksal։ Անոնք որ խոյս կու տան այդ կոչումէն՝ իրենց վրայ կը հրաւիրեն երկնքին կրակը։ Նաեւ յիշել պէտք է որ Հէօլտերլին նոյն Geschick բառը կը գործածէ «մեզի» համար՝ Հեսպերականներուս, իրիկնային բնակիչներուս, Սոփոկլէսի Անտիգոնէի իր թարգմանութեան հետ լոյս տեսած «Դիտողութիւններ»ուն մէջ։ Ահաւասիկ այդ տողերը.
    Յոյներուն գլխաւոր հակամիտութիւնը իրենք իրենց կարենալ սահմանելն էր, քանի որ հոն կը կայանար իրենց տկար կէտը, մինչդեռ մեր ժամանակներու պատկերացման եղանակներուն գլխաւոր հակամիտութիւնը բանի մը կարենալ հանդիպիլն է, բանի մը վիճակուած ըլլալն է (Geschick zu haben), քանի որ վիճակուածութեան (Schicksal) չգոյութիւնը … մե՛ր տկար կէտն է^[9]Տե՝ս ԿԱՄ թիւ 9, Երեւան, 2021, էջ 85։ Բնագիրը՝ Werke und Briefe, Insel Verlag, հատոր II, էջ 788։։
    Մեր վիճակը կոչում չունենալն է, բանի մը վիճակուած չըլլալն է, եւ այդ է պատճառը որ այդքան պապակով կը ձգտինք «Geschick zu haben», կոչումի մը դրոշմը կրել մեր ճակտին։ Եւ ուրեմն Տրովադայի պատերուն առջեւ կռուողները կը գործադրէին ա՛յն որուն կոչուած էին, կը հնազանդէին իրենց կոչումին, անփոփոխ, անյողդողդ։ Եւ կան միւսները, կ՚ըսէ Հէօլտերլին, բազմաթիւ իրենք ալ, անոնք՝ որոնք խոյս կու տան, իրենց կոչումէն կը խուսափին, որոնք իրենց վրայ դժբախտութիւնը կը հրաւիրեն, բայց կ՚ընեն ատկէ աւելի սարսափելի բան մը. բացայայտ կը դարձնեն աստուածներու կարողութեան սահմանը, քանի որ կը քալեն (իրենց կամքով կամ ոչ) դէպի յիշողութեան սահմանը, դէպի սուգին սահմանը, հոն ուր լեզուն կը փոխէ իր էութիւնը եւ կը դառնայ վերապրող լեզու։ Այդտեղ՝ աստուածները չեն կրնար հետեւիլ։ Եւ չեն սիրեր այդ իրողութիւնը, իրենցմէ անդին, իրենց թագաւորութենէն անդին բանի մը գոյութիւնը։ Հոս է որ Հէօլտերլին սրբագրած է իր գրածը։ Պահած է «հարկադրանք»ը (երկնտրանքին հակադրուած) բայց ջնջած է անոր ետին գտնուող աստուածներու կամքը։ Ի վերջոյ աստուածները չեն կրնար մէկու մը պարտադրել որ անձնասպան ըլլայ։ Աստուածները չեն կրնար մէկու մը պարտադրել որ խոյս տայ աստուածներու տիրակալութենէն։ Ո՞րն է ուրեմն այդ հարկադրանքը, այդ ստիպողութիւնը որ կը մղէ Այաքսը, խելագարութեան նոպան ու յեղակարծ մոլեգնութիւնը կը հասցնէ իր գլխուն։ Հարկադրանք մըն է ի հեճուկս ամենայնի։ Այդ հարկադրանքին յանձնուողը կը կործանէ ինքզինք։ Ուրիշ ձեւ չկայ։ Եւ քանի որ կը կործանէ ինքզինք, չի կրնար վկայել իր կործանումին մասին։ Ա՛յդ է ամբողջ հարցը։ Իրեն հետ կը կործանի սուգը եւ վկայութեան հնարաւորութիւնը։ Չի կրնար գուժել կամ աւետել աւերումը։ Հէօլտերլինի կողմէ կատարուած փոփոխութիւնը կը վերաբերի ուրեմն սուգի-վկայութեան-յիշողութեան լեզուէն դուրս գտնուելու իրողութեան։ Իրողութիւն մըն է, որ նոյն պահուն՝ կը ջնջէ ինքզինք որպէս իրողութիւն։ Ինչպէ՞ս վկայել այդպիսի իրողութեան մը մասին։ Ինչպէ՞ս յիշել ինչ որ յիշողութեան անհետացումն իսկ է։ Ինչպէ՞ս սգալ ինչ որ սուգէն անդին է, աղէտն է սուգին։ Մինչ այդ անշուշտ՝ աստուածները չեն սիրեր որ մէկը այդտեղ հասնի, այդ վիհին եզերքը։ Ինչո՞ւ չեն սիրեր։ Որովհետեւ այդտեղ կը կենայ իրենց թագաւորութիւնը։ Վա՜յ անոր՝ որ այդ գաղտնիքը կը պարզէ։ Աստուածաներու թագաւորութենէն անդին գտնուող տարածքի մը գոյութեան մասին է։ Վա՜յ այն մահկանացուներուն որոնց ձեռքով երեւան կ՚ելլէ գայթակղութիւնը։ Աւետարանիչին պէտք չունէինք գիտնալու համար այդպէս ըլլալը։ Ուրեմն աստուածներու կարողութիւնը սահման մը ունի եղեր։ Մահկանացուները իրենցմէ առաջ կը հասնին աւերումի անդունդին եզերքը։ Հոն ուր սուգը կը խախտի, իրենք այլեւս չեն կրնար միջամտել։ Հոն ուր սուգի լեզուն իր սահմանին կը հասնի եւ կը դառնայ վերապրող լեզու, աստուածներու անկարողութիւնն է պարզուածը։ Իսկ աստուածները կ՚ատեն որ պարզուի իրենց անկարողութիւնը։ Կը լքեն հերոսը։ Երես կը դարձնեն։ 

Ինչպէ՞ս յիշել ինչ որ յիշողութեան անհետացումն իսկ է։
Ինչպէ՞ս սգալ ինչ որ սուգէն անդին է, աղէտն է սուգին։

    Բայց հոն ուր կը դադրի աստուածներու թագաւորութիւնը, հոն ուր սուգի-վկայութեան լեզուն կը հասնի իր սահմանին, անդունդն է։ Ինչպէ՞ս կրնամ ըսել որ այդտեղ՝ լեզուն կը շրջի ու կը դառնայ «վերապրող լեզու»։ Չէ՞ որ կործանումն է այդտեղ փորձընկալուածը, սուգի լեզուին կործանումն է։ Ի՞նչ կը մնայ մեռեալ լեզուէ մը։ Ինչպէ՞ս կրնայ մեռեալ լեզուն վկայել ինքն իր մահուան մասին, սգալ կորուստը սուգին, որ կորուստն է լեզուին։ Լեզուին կորուստը օտարութեան մէջ իրենց փորձընկալումն էր, իրենց կոչումը չէր ի հարկէ։ Եւ ուրեմն քանի որ իրե՛նց կոչումը չէր, պէտք է դառնայ մե՛ր կոչումը։ «Մենք» քանի որ ուրիշ կոչում չունինք, քանի որ աստուածներուն հետ հաղորդակցութիւնը մերժուած է մեզի, պէտք է «մեր» կոչո՛ւմը դարձնենք իրենց փորձընկալումը։ Ի՞նչ ձեւով։ Անշուշտ զիրենք թարգմանելով, իրենց փորձընկալումը թարգմանելով մեր լեզուին մէջ, նոյնանալով իրենց ծայրագոյն փորձառութեան հետ, մեր լեզուն դարձնելով իրենց փորձընկալումին վայրը։ Ուրեմն օտարութեան մէջ կորսուած «մեր» լեզուին մէջ հիւրընկալելով սուգի լեզուին կորուստը։ Ստնանձելով գայթակղութիւնը։ Աւետելով աւերումը։ Այս ամբողջը կատարած է Հէօլտերլին, եւ իր կատարածին ալ անդրադարձած է։ Ո՛չ միայն Սոփոկլէսի իր թարգմանութիւններով, այլեւ իր թարգմանութիւններուն ընկերակցող «Դիտողութիւններ»ով ու նոյն շրջանին գրած նամակներով։ Ի հարկէ, Ֆրանսայի ճամբորդութենէն անմիջապէս առաջ եւ անմիջապէս ետքը՝ Պէօլենտորֆին ուղղուած ապշեցուցիչ նամակներուն մէջ, կ՚ըսէ նախ մեր «անկոչում» ըլլալը, կ՚ըսէ Յոյներուն հետ կապակցութեան անհրաժեշտութիւնը, կ՚ըսէ սակայն անոնց հետ «մեր» տարբերութիւնը.
    «… Որվոհետեւ ա՛յդ է ողբերգականը մեր մօտ. անաղմուկ կը հեռանանք ողջերու աշխարհէն պարզ տուփի մը մէջ տեղաւորուած, չենք այրիր ու զոհուիր կրակներուն մէջ, որոնց չենք կրցած տէր դառնալ^[10]Werke und Briefe, Insel Verlag, հատոր II, էջ 741։ Ամբողջ նամակը թարգմանուած է Յակոբ Մովսէսի կողմէ Ֆրիտրիհ Հյոլդեռլին, … Continue reading։
    Իսկ վերադարձին գրուած նամակին մէջ՝ կը կարդանք երկնքի կրակէն զարնուած ըլլալու փորձառութիւնը.
    «Հուժկու տարրը, երկնքի կրակը եւ մարդոց լռութիւնը, անոնց կեանքը բնութեան մէջ, անոնց նեղ պայմանները եւ գոհունակութիւնը զիս տեւապէս ընկճած են, եւ ինչպէս կ՚ըսուի հերոսներու մասին իրենց մահէն ետք, կրնամ ըսել որ Ապողոնը զիս հարուածեց։… Սիրելիս, կը խորհիմ որ այլեւս բանաստեղծներս պիտի չպարզաբանենք հին ժամանակներու բանաստեղծները։ Երգելու ձեւն իսկ պիտի փոխուի, եւ եթէ չյաջողինք՝ պատճառը այն պիտի ըլլայ որ մենք Յոյներէն ետք նոր կը սկսինք երգել հայրենական ձեւով, բնութեան համաձայն, իսկական սկզբնաւորութեամբ^[11]Werke und Briefe, էջ 945-946։ Բանաստեղծություններ, էջ 295-297։։
    Պիտի չպարզաբանենք իրենց գործերը, պիտի թարգմանենք զանոնք, պիտի նոյնանանք անոնց հետ, պիտի բերենք իրենց փորձառութիւնը մեր լեզուին մէջ։ Պիտի ստանձնենք անդունդին հասած ըլլալու փորձընկալումը մեր հայրենական լեզուին մէջ։ Մեր թարգմանական աշխատանքով՝ պիտի դառնանք կորուսեալ լեզուի մը բնակիչները։ 

Ի՞նչ կը մնայ մեռեալ լեզուէ մը։ Ինչպէ՞ս կրնայ մեռեալ լեզուն
վկայել ինքն իր մահուան մասին, սգալ կորուստը սուգին,
որ կորուստն է լեզուին։ Լեզուին կորուստը օտարութեան
մէջ իրենց փորձընկալումն էր, իրենց կոչումը չէր ի հարկէ։
Եւ ուրեմն քանի որ իրե՛նց կոչումը չէր, պէտք է դառնայ մե՛ր կոչումը։

    Լեզուի կորուստին մասին հռչակաւոր տողերը, որոնք կը բանան Մնեմոսիւնէի երկրորդ տարբերակը, գրուած են երկրորդ եւ մանաւանդ երրորդ տուներէն ետքը։ Ասոնք ի հարկէ՝ գրեթէ անփոփոխ մնացած են մէկ տարբերակէն միւսը, եթէ բացառենք յիշողութեան եւ սուգի կորուստին վերաբերեալ էական փոփոխութիւնը։ Ուրեմն նախ սուգին անկումը եւ սուգի լեզուին աւերումը արձանագրուած են (անկում մը զոր հերոսները միշտ աչքի առջեւ ունէին, իրենց կոչումին մէջ կանգուն մնայի՛ն թէ իրենց կոչումէն դո՛ւրս ելլէին, մոլեգնութեամբ դէպի մահ վազելու հարկադրանքը գար ուղղակի աստուածներէ՛ն թէ ըլլար աստուածներէն անկախ), որմէ ետք՝ Հէօլտերլին անցած է երկրորդ տարբերակի առաջին գլուխին, եւ հոն գրած է մեզի ծանօթ տողերը, եւ այդ տողերուն հետ՝ այն պարագան թէ մահկանացուները աստուածներէն առաջ կը հասնին անդունդին եզերքը, թէ ուրեմն այդտեղ յանկարծ՝ աստուածները անզօր են։ Այո, բայց առաջին բառեը որ կը գրէ իրենց մասին չէ, հերոսներուն եւ աստուածներուն մասին չէ, «մեր» մասին է, եւ անմիջապէս գիտենք թէ ո՛վ ենք մենք, «նշան մըն ենք».

Ein Zeichen sind wir, deutungslos,
Schmerzlos sind wir…

    Բայց «մեզի» վերադառնալէ առաջ, պէտք է նկատի առնել երկար փակագիծը որ կը բաժնէ մեզ անոնցմէ, այսինքն՝ Յոյներէն։ Մեր ու անոնց միջեւ կայ քրիստոնէութիւնը։ Ու քանի որ սուգի պատմութիւն մըն է մեզի պատմուածը, քրիստոնէութեան փակագիծին մէջ պէտք է կարդանք սուգին ճակատագիրը։ Եւ ի հարկէ՝ օրհներգին երկրորդ տունը ամբողջութեամբ քրիստոնէական սուգին նուիրուած է։ Հոն՝ անտառային ու հովուերգական արահետներուն վրայ քալողը կը խօսի անանուն ուրիշի մը հետ, որ խորհրդաւոր կերպով կը յայտնուի իր ճամբուն վրայ, կը խօսի ճամբուն եզերքը գտնուող խաչին մասին, որ լռելեայն կը յիշէ ու կը յուշէ ճանապարհին մեռնողները։ Քրիստոնէական ժամանակաշրջանին՝ խօսիլը ուրեմն տակաւին հնարաւոր էր։ Լեզուները սուգին հետ, սուգի կորուստին հնարաւորութեան ու սպառնալիքին հետ կռուելու պէտք չունէին, սուգի կորուստին հետ դիմառդիմութիւնը անհրաժեշտ չէր։ Չկար լեզուն – եւ լեզուին հետ՝ սուգը – օտարութեան մէջ կորսնցնելու վտանգը։ Յիշելը պարտադիր էր, բայց տուեալ մըն էր, խաչին ապահովութեամբ։ Սուգին համար այդ սարսռալի կռիւը չկար աստուածներուն եւ հերոսներուն միջեւ։ Չկար այդ ահռելի պայքարը սուգի մարդկային կարողութեան ի խնդիր, անոր անկարելիութեան եւ անոր արգիլումի սեմերուն խուզարկումով։ Երջանիկ փակագիծ մըն էր։ Բայց հիմա գոցուած է այդ փակագիծը։ Ստիպուած ենք մենք հաշուի նստելու սուգի աղէտին հետ։ Ստիպուած ենք հարցադրելու արուեստին էութիւնը, հոն ուր ան սուգի անկարելիութեան սահմաններուն վրայ կը դեգերի վերստին։ Die Kunst, ein Grab։ Արուեստը՝ դամբան մը։ Մենք Յոյներէն ետք՝ նոր պիտի սկսինք մտածել արուեստի էութեան մասին, հայրենական ձեւով, մեր անկոչում լեզուներու պայմաններուն համաձայն։ Յոյներուն ողբերգական թատրոնը (գերմաներէն՝ Trauerspiel, սուգի արուեստը) առաջին հրաշքով մը՝ գիտցած էր դիմակալել սուգին աղէտը, սկզբնական շրջումով։ Բայց հիմա մեզի ուրիշ սկզբնաւորութիւն մը պէտք է։ Յոյներուն ողբերգական թատրոնը, Անտիգոնէի օրինակով՝ գիտցած էր դիմակալել սուգին արգիլումը։ Արուեստը էապէս գործ ունի սուգի աղէտին հետ, իրենց համար ինչպէս մեզի համար։ Քրիստոնէական շրջանին՝ այդ մասին հոգացող չկար, որովհետեւ հոգալու պէտք չկար։ Սուգը ապահովուած էր։ Ապահով էր։ Բայց հիմա վերջացած է այդ երջանիկ ժամանակաշրջանը։ Պէտք է ձեռք առնենք վերստին, մե՛ր միջոցներով, սուգի աղէտին հետ, աղէտին դէմ, պայաքրը։ 
    Եւ ուրեմն Ein Zeichen sind wir, deutungslos,…։ Հայտեկեր կը հասկնայ «մենք՝ բանաստեղծնես», ֆրանսացի թարգմանիչներէն մէկը կը հասկնայ ու կը թարգմանէ «մենք՝ հրէշ մը» (un monstre)^[12]Տե՛ս Martin Heidegger, Qu’appelle-ton penser?, trad. Gérard Granel, PUF, 1959, էջ 92։ Յիշեցնենք միայն որ այդտեղ Հէօլտերլինի տողը Ժեռար … Continue reading։ Բայց իրողութիւնը այն է, որ ո՛չ Հայտեկեր, ո՛չ ֆրանսացի թարգմանիչները, ո՛չ ալ ի դէպ՝ գերմանացի մեկնաբանները գիտեն թէ ի՛նչ է մեռեալ լեզուէ մը մնացած նշան մը ըլլալը, որովհետեւ նախ եւ առաջ չեն գիտեր թէ ի՛նչ կը նշանակէ մեռեալ լեզուի մը բնակիչը ըլլալ։ Չեն գիտեր թէ ինչպէ՛ս կրնայ լեզու մը ապրիլ որպէս մեռեալ։ Այնպէս՝ ինչպէս թէ ըլլար մեռեալ։ Չեն գիտեր, թէ ի՛նչ է վերապրող լեզու մը։ Ա՛յդ է ի հարկէ վերապրող լեզու մը։ Լեզու մը որ կ՚ապրի որպէս թէ ըլլար մեռեալ։ Եւ ուրեմն բոլորը, կարծեմ՝ առանց բացառութեան, deutungslos-ն ալ սխալ կը հասկնան։ Կ՚ըսեն հայերէն՝ «առանց նշանակութեան» կամ «անիմաստ»^[13]Տե՛ս Բանաստեղծություններ, էջ 214 («իմաստից զուրկ»)։ Նաեւ Գիրգոր Պըլտեան, Ֆրանսահայ գրականութիւն, Սարգիս … Continue reading, ֆրանսերէն՝ «sans sens» կամ «privé de sens» կամ «de sens nul», անգլերէն՝ «without meaning»^[14]Friedrich. Hölderlin, Hymns and Fragments. Trans. Richard Sieburth. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1984։։ Մինչդեռ գերմաներէն deuten կը նշանակէ «մեկնաբանել, վերծանել», եւ ուրեմն Deutung՝ «վերծանում», deutungslos՝ «անվերծան»։ Հէօլտերլին յայտնապէս այդտեղ մտքին մէջ ունէր եգիպտական նշանագրերու վերծանումին հարցը։ Անհրաժե՞շտ է թուականները յիշեցնել։ Եգիպտոսի նափոլէոնական արշաւի ընթացքին է, որ գտնուած է «Ռոզեթթայի քար»ը։ Լոնտոն փոխադրուած է 1802ին։ Իր երեք լեզուներով (նշանագրային եգիպտերէն, ժողովրդական եգիպտերէն, յունարէն) գրուածքներէն մէկը՝ յունարէնը միայն թարգմանուած կար այդ թուականին, դժուարութեամբ։ Միւս երկուքը ու մանաւանդ՝ նշանագրայինը կը մնային անվերծան։ Մեռեալ լեզուի մը նշանագրերուն հնչիւնային արժէքները երեւան պիտի գային հետզհետէ, մինչեւ որ լման գաղտնիքը պարզուէր։ Ինչո՞ւ Հէօլտերլինի թարգմանիչները չեն անդրադառնար որ խօսքը մեռեալ լեզուի մը նշանագրերը վերծանելուն (կամ անվերծան մնացած ըլլալուն) մասին է։ Անշուշտ որովհետեւ երբ կ՚ըսէ որ լեզուն կորսնցուցինք օտարութեան մէջ՝ այդ կորուսեալ լեզուն կ՚ուզեն անպայման հասկնալ որպէս խօսք, խօսուածք, ո՛չ թէ որպէս այս կամ այն մեռեալ լեզուն, որուն հնչիւնները եւ հնչումները վերստեղծել պէտք է, որպէսզի նշանագրերը վերծանուին։ Եւ ամէն պարագայի՝ եթէ կորսուած է այդ լեզուն, ինչպէ՞ս կարելի է հաւաստել որ գտնուած նշաններն ու նշանագրերը «անիմաստ» են, «առանց նշանակութեան» նշաններ են։ Բոլոր թարգմանիչները, Հայտեկերի մեկնաբանութենէն տարուած՝ անկարող գտնուած են այդ պարզ տրամաբանական հետեւութիւնը կատարելու։ Նշանը որ ենք՝ չէ վերծանուած ու թերեւս ալ անվերծանելի ու անմեկնելի մնայ ընդ յաւիտեան։ Մեռեալ լեզուի մը կոտորակն է ան, լեզուի մը որմէ ոչինչ մնացած է, ո՛չ մէկ յղում, ո՛չ մէկ հնչում, ո՛չ մէկ յատուկ անուն։ Ո՛չ մէկ Շամփոլիոն պիտի կարենայ զայն երբեւիցէ վերծանել։ Մնացորդ մըն է։ Ու հարկը կա՞յ նշելու Հէօլտերլինի մօտ «մնացորդ»ի կարեւորութիւնը։ Բայց այս ամբողջը կը նշանակէ նաեւ որ «մենք» մեր լեզուին հետ վերապրողներ ենք, օտարութեան մէջ կորսուած լեզուի մը վերապրողները։ Մնացորդացն ենք, սուգի աղէտէն անդին։ Եւ ուրեմն Հէօլտերլինի fast-ը, «գրեթէ»ն («գրեթէ կորսնցուցինք լեզուն») չի նշանակեր ինչ որ ըսել կու տան անոր Անթուան Պեռման^[15]Հոս ակնարկը կ՚երթայ ֆրանսացի թարգմանիչ եւ թարգմանութեան տեսաբան Անթուան Պեռմանին, եւ իր դարադարձիկ գիրքին՝ … Continue reading կամ Հայտեկեր։ Չի նշանակեր որ օտարութեան փորձընկալումով՝ մեր ուժերը պիտի փորձէինք, մենք զմեզ պիտի վերագտնէինք ու վերահաստատէինք, սեփականը պիտի իւրացնէինք, թէկուզ «սկզբնական շրջադարձ»ով։ «Գրեթէ»ն կը նշէ ու կը նշանակէ մեր վիճակը, մեր պարտքն ու պարտականութիւնը. կորուսեալ լեզուի մը բնակիչներն ենք։ Կը նշէ այդ լեզուին որպէս մեռեալ կենդանի ըլլալը։
    Schmerzlos sind wir…։ Ցաւէ ու տառապանքէ զուրկ ենք։ Ինչո՞ւ։ Որովհետեւ օրհներգը սուգի մասին կը խօսի, սուգի պատմութեան մասին, սուգի կորուստին մասին։ Աղէտալի կորուստ, որմէ ետք ո՛չ մէկ սուգ տրամադրելի է մեզի, եւ ուրեմն ո՛չ մէկ սուգ կորուստին համար, ո՛չ մէկ ցաւ։ Եւ այդ ճամբուն վրայ՝ բոլորը կը վարանին, կը շարունակեն մշակել իրենց անկոչում լեզուները, եւ ուրիշ կերպ հնարաւոր չէ։ Միայն մէկը անվարան կը վազէ դէպի վախճանը, այն մէկը որ սուգին կորուստը եւ ուրեմն սուգի լեզուին կորուստը ընտրած է որպէս կոչում։ Սուգին կորուստը գիտենք արդէն իսկ որ Երկնայիններուն սահմանն է։ Անդունդին եզերքն է։ Ատկէ անդին՝ իրենց թագաւորութիւնը չէ՛ այլեւս։ Հոս է սակայն որ կու գայ ամենէն խորհրդաւորը Հէօլտերլինի տողերուն մէջ։ Սուգին պատահած աղէտը նաեւ շրջում մը կ՚ենթադրէ, շրջում մը որ սակայն Հայտեկերի «սկզբնական շրջադարձ»ը չէ՛։ Վերստին՝ ինչո՞ւ։ Որովհետեւ այդ աղէտը, սուգին աղէտը, մեզի համար անցեալ պատահար մը չէ։ Կորուստի կորուսեալ լեզուն լսելի պիտի դառնայ միայն վերջաւորութեան։ Պիտի հասնի մեզի անցեալէն անշուշտ, բայց պիտի հասնի ապագային, հեռաւոր ապագայի մը, lang ist die Zeit, «երկար է ժամանակը», ու պիտի վկայէ ինքն իր կորուստին մասին, Դէպք պիտի դարձնէ ինքն իր կորուստը եթէ գիտնանք մնալ վերապրող լեզուին բնակիչները, եթէ գիտնանք սուգի կորուսեալ լեզուն մշակել որպէս կորուսեալ, կենդանի պահել զայն իր մեռեալութեամբ, իր անվերծանելի նշաններով նոյնքան մահկանացուներուն որքան աստուածներուն համար։ Ա՛յդ է որ Հէօլտերլին կ՚ըսէ այդ անհունապէս խորհրդաւոր շրջադարձով, որուն աւելցուցած է «արձագանգ»ի պատկերը (չկար այդ արձագանգը օրհներգի առաջին տարբերակին մէջ)։ Կորուստը տակաւին չէ դարձած Դէպք, անոր ճշմարտութիւնը չէ «պատահած», բայց պիտի պատահի, es ereignet aber das Wahre։ Մինչ այդ՝ պէտք է թարգմանենք օտարութեան մէջ։ «Եւ ուրեմն կը շրջի / ասոնց հետ։ Երկար է / ժամանակը, բայց կը պատահի / ճշմարիտը»։

ԿԱ. տարի, 2022 թիւ 3