ՀԱՐՑՈՒՄ. Քաղաքականութիւնը, իբրեւ եղելութիւն ու նաեւ մեր քաղաքակրթութեան մէկ երեսը, ո՞ր չափով կը հետաքրքրէ ձեզ: Դուք գրագէտը պատասխանատու կը նկատէ՞ք աշխարհի քաղաքական արդի կացութեան համար:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ – Քաղաքականութիւնը զիս կը հետաքրքրէ իբրեւ «եղելութիւն», բայց ո՛չ՝ իբրեւ «մեր քաղաքակրթութեան մէկ երեսը»: Քաղաքականութիւնը չէ, որ քաղաքակրթութիւն կը ստեղծէ. ընդհակառակն, քաղաքակրթութիւնն է, որ քաղաքականութիւն կը ստեղծէ: Ո՛րքան ժողովուրդները քաղաքակրթուին, այնքան կը շեշտուի քաղաքական գիծը իրենց մէջ: Անքաղաքակիրթ ժողովուրդները մէկ քաղաքականութիւն ունին, զոր կրնանք կոչել «հացի խնդիր»:
Ես գրագէտը պատասխանատու չեմ նկատեր աշխարհի քաղաքական ո՛չ ներկայ, ո՛չ անցեալ, ո՛չ ալ ապագայ կացութեան համար:
Շէյքսպիրը չէր որ ստեղծեց Բրիտ. կայսրութիւնը, եւ Պայրընը չէր, որ այս կայսրութիւնը վերածեց հասարակապետութեան (քամընուելթ):
Գնահատելով կամ պարսաւելով՝ ես քաղաքականութիւն
ըրած չեմ ըլլար, բայց արթուն եւ զգաստ պահած կ’ըլլամ
քաղաքագէտները եւ նպաստած՝ քաղաքական կացութեան մը…
Ենթադրենք, որ ես ալ գրագէտ եմ, – բայց ենթադրենք միայն: Թէ՛ Հայաստանի, թէ՛ Արտասահմանի եւ թէ աշխարհի այս կամ այն մասին մէջ գէշ կամ աղէկ գործեր կը կատարուին: Ես մասնակից չեմ, ո՛չ ալ խորհրդակից եմ «գէշ»ին, ինչպէս «աղէկ»ին ալ: Ինչո՞ւ ուրեմն ես զիս պատասխանատու պիտի նկատեմ կատարուած գործերուն եւ ստեղծուած կացութեան համար:
Սակայն, նիւթական պատասխանատուութենէն վեր՝ կայ բարոյական պատասխանատուութիւնը: Կամ պատասխանատուութիւնս նիւթական չէ, բարոյական է: Աղէկ գործերը չգնահատեցի, գէշ գործերը չպարսաւեցի: Գնահատելով կամ պարսաւելով՝ ես քաղաքականութիւն ըրած չեմ ըլլար, բայց արթուն եւ զգաստ պահած կ’ըլլամ քաղաքագէտները եւ նպաստած՝ քաղաքական կացութեան մը, որ, իբրեւ «ազգային եղելութիւն», պէտք է շահագրգռէ զիս:
Գրականութիւնն ու քաղաքականութիւնը գործունէութեան անջատ կալուածներ կը նկատէ՞ք:
Այո՛… գրականութիւնը տարբեր բան է, քաղաքականութիւնը՝ տարբեր, ինչպէս որ տարբեր բաներ են նկարչութիւնը եւ երաժշտութիւնը (թէեւ երկուքն ալ արուեստ են): Կրնա՞ք պահանջել, որ նկարիչը նաեւ երաժիշտ ըլլայ: Ո՛չ, չենք կրնար: Ինչո՞ւ ուրեմն պիտի պահանջենք, որ գրագէտը նաեւ քաղաքագէտ ըլլայ։
Բայց կան դպրութեան սպասարկուներ, որոնք կամովին կը միացնեն այս երկուքը, – գրականութիւնն ու քաղաքականութիւնը: Ո՛չ միայն կը միացնեն կամ կը նոյնացնեն, այլեւ առաջնութիւնը կու տան քաղաքականութեան: Գրականութիւնը,- կ՛ըսեն, Պարտիական է, ինչ որ մօտաւորապէս կը նշանակէ ըսել՝ գրականութիւնը քաղաքականութիւն է կամ քաղաքականութիւնը գրականութիւն է:
Վահան Թէքէեան եւ Վահան Տէրեան… ինչ որ ըրին,
ըսին ու գրեցին իբրեւ քաղաքացի, իրենց հետ մեռաւ,
իսկ ինչ որ ըրին, ըսին ու գրեցին իբրեւ պոետ, կը մնայ անկորնչելի:
Ես դէմ եմ այս տեսակէտին: Ատեն մը Սմբատ Շահազիզները կ’ըսէին.- Նախ՝ քաղաքացի, ապա միայն՝ պոետ: Ասկէ կը շահի «քաղաքացի»ն, բայց կը տուժէ գրագէտը: Ինծի կը թուի, թէ պէտք է շրջել այս նշանախօսքը գրագէտներուն համար եւ ըսել.- Նախ՝ պոետ, ապա միայն քաղաքացի:
Վահան Թէքէեան եւ Վահան Տէրեան մասնակից էին իրենց շրջանի քաղաքական կեանքին, այսինքն՝ քաղաքականութիւն կ’ընէին։ Ինչ որ ըրին, ըսին ու գրեցին իբրեւ քաղաքացի, իրենց հետ մեռաւ, իսկ ինչ որ ըրին, ըսին ու գրեցին իբրեւ պոետ, կը մնայ անկորնչելի:
Երկու Վահանները գրականութեան պատմութեան անցան ո՛չ թէ իբրեւ քաղաքացի, այլ իբրեւ բանաստեղծ ու գրագէտ: Քաղաքացին մոռցուեցաւ, սակայն չմոռցուեցաւ բանաստեղծը:
Երբ մէկը վէպ մը գրէ՝ քաղաքական տեսակէտ մը պաշտպանելու համար, իր վէպը զուտ գրականութիւն չէ, անզուտ գրականութիւն է, թէզ է: Չկա՞ն արդէն ռոման ա թէզեր, ինչպէս Էմիլ Զոլայի «Արգասաւորութիւն»ը եւ կարգ մը այլ վէպեր:
Կարելի՞ է ներկայիս ամբողջովին ապաքաղաքական գրականութիւն մը մշակել: Կրնա՞յ գրագէտը ինքզինքն ու իր գործը հեռու պահել աշխարհը հետաքրքրող քաղաքական հարցերէն: Պէ՞տք է գրագէտը ինքզինք հեռու պահէ քաղաքականութենէն: Պէ՞տք է, որ իր գործը հեռու պահէ քաղաքականութենէն ու անոր ազդեցութիւններէն:
Այս երրորդ հարցումին մէջ կան չորս տարբեր հարցումներ: Բոլորին ալ կրնամ պատասխանել մէկ հաստատականով.- Այո՛:
Այո՛, կարելի է ամբողջովին ապաքաղաքական գրականութիւն մը մշակել: Այո՛, գրագէտը կրնայ ինքզինք եւ իր գործը հեռու պահել քաղաքականութենէ եւ քաղաքական ազդեցութիւններէ:
Պետրոս Դուրեան, Տիրան Չրաքեան, Միսաք Մեծարենց, Մատթէոս Զարիֆեան ապաքաղաքական գրականութիւն մշակած են, իրենք զիրենք եւ իրենց գործը հեռու պահած են քաղաքականութենէ եւ քաղաքական ազդեցութիւններէ: Աւելի բա՞ն մը պիտի ըլլային, աւելի՞ պիտի շահէին իրենք եւ իրենց գործը, եթէ այսպէս չընէին։ Չեմ կարծեր:
Չօպանեան, Թէքէեան, Տէրեան, Չարենց քաղաքականութիւն ըրած են, քաղաքական շեշտ հետաքրքրութիւններ ունեցած են, իրենք զիրենք հեռու պահած չեն քաղաքականութենէ եւ քաղաքական ազդեցութիւններէ: Ի՞նչ կը մնայ իրենցմէ քաղաքական գծով, ՈՉԻՆՉ: Իրենց արժէքը անոր մէջ չէ, որ քաղաքականութիւն ըրած են, այլ անոր մէջ է, որ ապաքաղաքական գրականութիւն մը մշակած են: Պոեմ ա թէզ կամ ռոման ա թէզ գրած չեն, գրականութեան մէջ քաղաքականութիւն մտցուցած չեն, յոռեգոյն պարագային՝ կրցած են քաղաքականութիւնը գրականացնել եւ ոչ թէ գրականութիւնը քաղաքականացնել:
Պէ՞տք է արդեօք գրագէտը անձնապէս քաղաքական գործօն դեր մը կատարէ, թէ ոչ պէտք է բացարձակապէս հեռու մնայ քաղաքական գործունէութենէ: Կա՞յ արդեօք այս երկուքին համադրութեան կարելիութիւն, միջին ճամբայ:
Գրագէտը անկասկած կրնայ – եւ իրաւունք ունի – անձնապէս քաղաքական գործօն դեր մը կատարել: Լամարթին պետական դէմք էր, կառավարութեան եւ սահմանադիր ու օրէնսդիր ժողովներու անդամ էր, Վիկտոր Հիւկօ երեսփոխան էր։ Փոլ Քլօտել՝ դեսպան: Մերիններէն Գրիգոր Զօհրապ խորհրդարանի անդամ էր, Հրանտ Ասատուր դատաւոր էր, Նիկոլ Աղբալեան նախարար էր, Լեւոն Շանթ քաղաքական բնոյթ ունեցող պաշտօններ վարած է:
Ասիկա այսպէս ըլլալով հանդերձ, Լամարթին կը յիշուի իբրեւ բանաստեղծ, Հիւկօ վիպագիր կը մնայ, Քլօտել՝ բանաստեղծ, Զօհրապ՝ նորավիպագիր, եւ այլն:
Կրնանք ըսել, որ եթէ քաղաքական գործօն դեր մը չկատարէին, այս մարդիկը կրնային իրենց տուածէն աւելի բան մը տալ, իրենց եղածէն աւելի բան մը ըլլալ: Բարեբախտութիւնը հոն է, որ գրականութեան մէջ քաղաքականութիւն չդրին, այս երկուքը իրարու հետ չշփոթեցին, ռոման ա թէզ կամ պոեմ ա թէզ չգրեցին:
Պիտի ըսէք հաւանաբար, – հապա Չարե՞նցը, որ խելագարուած ամբոխներու մասին պոեմա գրեց: Բայց Չարենցը բանաստեղծ է «Ես իմ անոյշ…»ով: «Խելագարուած ամբոխներ»ն ալ գրականութիւն է անշուշտ, բայց ա թէզ գրականութիւն է, բան մը պակաս է, բանով մը պակաս է «Ես իմ անոյշ…»էն:
Ըսենք, իբրեւ լրացում, որ գրականութեան եւ գրողին մէջ նախապայմանը տաղանդն է: Չարենց ունէր այս նախապայմանը, որուն հպատակ են թէ՛ «Խելագարուած ամբոխներ»ը եւ թէ «Ես իմ անոյշ…»ը:
Ինչո՞վ կը տարբերի հայ գրագէտը եւրոպացի գրագէտէն: Կա՞յ արդեօք բացառիկ դեր մը կամ պարտականութիւն մը հայ գրագէտին համար, հայ ազգի քաղաքական պայքարին մէջ:
Հայ գրագէտը ո՛չ մէկ բանով կը տարբերի եւրոպացի գրագէտէն, թէ՛ իբրեւ արժէք, թէ՛ իբրեւ արուեստի մարդ:
Կրնայ առարկուիլ, թէ եւրոպացի գրագէտը ինքնապահ է, ապրուստի հոգ չունի, իր գրած վէպը, թատերախաղը կամ բանաստեղծութիւնները հրատարակող եւ սպառող հրատարակչական տուներ կան:
Այս առարկութիւնը, գոնէ իր ամբողջութեան մէջ, ճիշդ չէ: Ֆրանսացի բանաստեղծ մը՝ Լէոն Տէօպէլ տարիներ առաջ անձնասպան եղաւ, որովհետեւ անօթի էր, անտուն եւ անօթեւան:
Հայաստանի մէջ հայ գրագէտը պետական պաշտօնեայ է. իբրեւ հեղինակ՝ կը վարձատրուի այնքան, որքան անհրաժեշտ է համեստ, երբեմն նոյնիսկ… անհամեստ ապրուստ մը ապահովելու համար:
Եւրոպացի գրագէտը չունի այս առաւելութիւնը եւ կ՚ապրի ո՛չ այնքան իր դրածով, որքան կողմնակի պաշտօն մը վարելով կամ ուրիշ աշխատանք մը կատարելով (բացառութիւններ կան անշուշտ, սակայն բացառութիւնը կանոն չէ):
Հայ ազգի քաղաքական պայքարին մէջ գրագէտն ալ դեր մը եւ պարտականութիւն մը կատարելու կոչուած է անկասկած: Այս դերը պէտք է կատարէ թէ՛ իբրեւ գրագէտ, թէ՛ իբրեւ հայ: Իբրեւ գրագէտ՝ ծառայելով հայ մշակոյթին (հայ մշակոյթին ծառայելն ալ իւրատեսակ քաղաքականութիւն է), իբրեւ հայ՝ ծառայելով հայ դատին (Հայ դատին ծառայելն ալ իւրատեսակ գրականութիւն է):
Կարգ մը գրագէտներ այն համոզումը ունին, որ եթէ կուսակցութեան մը անդամագրուին, կաշկանդած կ՛ըլլան իրենց ազատութիւնը, որով չեն կրնար ծառայել իրենց կոչումին: Ի՞նչ է ձեր կարծիքը:
Բնաւ անպատեհութիւն մը չկայ, որ հայ գրագէտն ալ անդամագրուի որեւէ կուսակցութեան, համաձայն իր համոզումներուն եւ այն գաղափարականին, որուն կը հաւատայ եւ որուն բաժնեկից է կամ կուսակից: Ես շարքային դաշնակցական եմ, բայց ասիկա պատճառ մը չէ, որ չկարենամ ծառայել իմ կոչումիս եւ կամ կաշկանդուած զգամ իմ ազատութիւնս:
Գրագէտը անհատական «ես» մըն է, կուսակցութիւնը հաւաքական «ես» մըն է, աւելի ճիշդ՝ «մենք» մըն է: Իբրեւ անհատ՝ մեր ուժերը սահմանափակ են, իբրեւ կուսակցութիւն՝ անսահմանափակ են: Ինչ որ չեմ կրնար ընել իբրեւ անձ, կրնամ ընել իբրեւ կուսակցութիւն կամ կուսակցութեան մը պատկանելով:
Գրագէտը անհատական «ես» մըն է, կուսակցութիւնը հաւաքական
«ես» մըն է, աւելի ճիշդ՝ «մենք» մըն է:
Կուսակցութիւնը շղթայ մըն է, անհատը օղակ մըն է միայն: Աւելի լաւ է շղթային մաս կազմել, քան առանձին օղակ մը ըլլալ:
Անդամագրուելով այս կամ այն կուսակցութեան, կաշկանդած չենք ըլլար մեր ազատութիւնը: Ես այն կարծիքը ունիմ, որ ազատութիւնը սանձարձակութիւն չէ: Կուսակցութիւնը ապահովագրութիւն մըն է սանձարձակութեան դէմ: Աւելի լաւ է հաւաքական պատասխանատուութիւններ ստանձնել, քան անհատական: Ուստի աւելի լաւ է կուսակցական ըլլալ, քան չըլլալ:
Խորհրդային աշխարհին մէջ կուսակցութիւնը կ՚իշխէ. այդ աշխարհէն դուրս՝ կուսակցութիւնը կը ծառայէ: Մեր ժողովուրդը, ինչպէս ամէն քաղաքակիրթ ժողովուրդ, իշխողներու պէտք չունի, ծառայողներու պէտք ունի: Բայց ասիկա բարդ խնդիր է. ուրիշ առիթով մը թերեւս անդրադառնամ այս հարցին: Առ այժմ՝ այսքան:
